Bil­yun-bil­yong pisong pon­do at mga kik­bak ang pi­na­ki­ki­na­ba­ngan nga­yon ng ma­la­la­king bur­ge­syang kumpra­dor at bu­ruk­ra­ta-ka­pi­ta­lis­ta sa pag­pa­pa­tu­pad ng engran­deng mga pro­yek­tong pang-imprastruk­tu­ra ng re­hi­meng US-Du­ter­te. Ka­bi­lang sa mga ito ang Clark Inter­na­tio­nal Air­port Expan­si­on Project sa pru­bin­sya ng Pam­pa­nga, isa sa mga ma­yor na pro­yek­to sa ila­lim ng prog­ra­mang Build, Build, Build ni Du­ter­te.

Ma­ka-ne­go­syong pro­yek­to

Isi­nang­ka­lan ni Du­ter­te ang si­kip at ang tu­ma­ta­as na de­mand sa Ni­noy Aqui­no Inter­na­tio­nal Air­port (NAIA) sa pam­ban­sang ka­bi­se­ra pa­ra itu­lak ang pag­ta­ta­yo ng ba­gong 82,000-ek­tar­yang ter­mi­nal sa Clark. Ito ay ti­na­ta­yang may ka­pa­si­dad na ser­bi­syu­han ang dag­dag na 8 mil­yong pa­sa­he­ro ka­da taon.

Pa­ra uma­no re­sol­ba­hin ang na­sa­bing prob­le­ma, igi­na­wad ng re­hi­men noong Di­sye­mbre 2017 sa Me­ga­wi­de Constructi­on Cor­po­ra­ti­on (MGC) at ka­so­syo ni­tong kum­pan­yang Indi­an na GMR Infrastructu­re Ltd. ang P9.36 bil­yon pam­pub­li­kong kontra­ta pa­ra sa ekspan­syon ng pa­li­pa­ran sa Clark. Ito ay ipi­na­tu­pad sa ba­lang­kas ng “hybrid” o bi­na­gong pub­lic-priva­te-partnership (PPP) na na­nga­nga­hu­lu­gang di­rek­tang pa­pa­sa­nin ng ma­ma­ma­yan ang gas­tos pa­ra sa na­sa­bing pro­yek­to na sa ka­lau­nan ay pag­ka­ka­ki­ta­an la­mang ng mga lo­kal at da­yu­hang ka­pi­ta­lis­ta.

Ga­mit ang bad­yet ng Ba­ses Conver­si­on and Deve­lop­ment Aut­ho­rity (BCDA), ka­sa­lu­ku­yan nang iti­na­ta­yo ng kon­sor­syum ang na­sa­bing imprastruk­tu­ra. Sa pi­na­ka­hu­ling ulat ng gub­yer­no, 59% na ng ba­gong ter­mi­nal ang nai­ta­yo at na­ka­tak­dang ma­ta­pos sa 2020.

Ang MGC ay pag­ma­may-a­ri ng ka­pi­ta­lis­tang si Edgar Saaved­ra, ika-35 pi­na­ka­ma­ya­mang in­di­bid­wal sa ban­sa na na­ka­pag­ta­la ng $245 mil­yong ha­la­ga ng pag­ma­may-a­ri (net worth) noong 2018. Ka­tu­wang ni­ya sa kum­pan­ya si Micha­el Co­siquien, ika-36 na pi­na­ka­ma­ya­man na na­ka­pag­ta­la na­man ng $240 mil­yon.

Hi­git pang pi­na­ta­ta­ba ng gran­dyo­song prog­ra­mang pa­ng-­impra­struk­­tu­ra ng re­hi­men ang bul­sa ng da­la­wang ka­pi­ta­lis­tang ito. Sa pang­ka­buuan, li­mang pro­yek­tong PPP ang ka­sa­lu­ku­yang pi­na­nga­nga­si­wa­an at pi­nag­ka­ka­ki­ta­an ng MGC. Ang kon­sor­syum na GMR-MGC rin ang gi­na­wa­ran ng P17.52 bil­yong kontra­ta ng re­hi­meng Aqui­no III noong 2010 pa­ra sa ka­tu­lad na pro­yek­to sa Mactan-Ce­bu Inter­na­tio­nal Air­port.

Ini­rat­sa­dang pri­ba­ti­sa­syon

Ma­ta­pos mag­la­an nang bil­yun-bil­yon pa­ra sa ekspan­syon ng pa­li­pa­ran at ka­hit hin­di pa ta­pos ang konstruk­syo­n, ini­rat­sa­da na­man ni Du­ter­te ang pag­su­bas­ta ng pa­ma­ma­ha­la sa ope­ra­syon at pag­ma­man­ti­ne ng buong pa­li­pa­ran pa­ra hi­git pang tiyakin ang ki­ta ng pri­ba­dong mga kor­po­ra­syo­n. Ito ay alin­su­nod sa dik­ta ng Inter­na­tio­nal Fi­nance Cor­po­ra­ti­on (IFC), ang ahen­sya ng World Bank na di­rek­tang na­mu­mu­hu­nan sa mga pri­ba­dong kum­pan­ya, na nag­ba­lang­kas ng kontra­ta pa­ra sa pri­ba­ti­sa­syon ng pa­li­pa­ran.

Noong Di­sye­mbre, igi­na­wad ng gub­yer­no ang kontra­ta sa Luzon Inter­na­tio­nal Pre­mie­re Air­port Deve­lop­ment Corp. (LIPAD), isang kon­sor­syum na pi­na­ngu­ngu­na­han ng mag­ka­mag-a­nak na mga bur­gesyang kompra­dor na si­na Jo­sep­hi­ne Go­tia­nun-Yap ng Fi­linvest at Lance Go­kong­wei ng JG Sum­mit. Na­ka­tak­dang si­mu­lan ang ope­ra­syon sa ila­lim ng pri­ba­dong kon­sor­syum nga­yong Hul­yo 21.

Ang Fi­linvest, na may pi­na­ka­ma­la­king sa­pi sa kon­sor­syum (42.5%), ay pi­na­mu­mu­nu­an ni Jo­sep­hi­ne Go­tia­nun-Yap. Si­ya ay anak ni Merce­des Go­tia­nun, ika-17 pi­na­ka­ma­ya­mang in­di­bid­wal sa ban­sa na na­ka­pag­ta­la ng $1.15 bil­yong ha­la­ga ng pag­ma­may-a­ri noong na­ka­ra­ang taon. Ang mga Go­tia­nun ang may-a­ri ng Fi­linvest na no­tor­yus sa pag­pa­pa­lit-ga­mit ng mga lu­pang ag­ri­kul­tu­ral tu­ngong mga sub­di­bi­syo­n.

Ang JG Sum­mit na­man, na may pa­nga­la­wang pi­na­ka­ma­la­king sa­pi sa kon­sor­syum (33%), ay ka­sa­lu­ku­yang pi­na­mu­mu­nu­an ni Lance Go­kong­wei. Si­ya ay anak ni John Go­kong­wei Jr., ang ikat­long pi­na­ka­ma­ya­mang in­di­bid­wal sa ban­sa na na­ka­pag­ta­la na­man ng $4.4 bil­yong ha­la­ga ng pag­ma­may-a­ri. Ang mga Go­kong­wei ang may-a­ri ng Ro­bin­sons at Univer­sal Ro­bi­na Cor­po­ra­ti­on na no­tor­yus sa ma­la­wa­kang pag­pa­pa­tu­pad ng kontraktwa­li­sa­syo­n.

Ti­yak na ga­ga­wing palabigasan ang na­sa­bing kontra­ta sa pri­ba­ti­sa­syo­n. Sa ila­lim ni­to ay ma­la­ya si­lang ma­ka­pag­ta­tak­da ng nag­ta­taa­sang si­ngil sa mga ser­bi­syo ng pa­li­pa­ran. Ka­bi­lang sa maaa­ri ni­lang pag­ku­nan ng ki­ta ang ter­mi­nal fee at par­king fee na ka­ra­ni­wang si­ni­si­ngil sa mga pa­sa­he­ro.

Kung mag­pa­pa­taw ang kon­sor­syum ng P300 na ter­mi­nal fee/pa­sa­he­ro, sa ba­gong ter­mi­nal pa la­mang ay maaa­ri na itong mag­ka­mal nang aa­bot sa P2.4 bil­yon/ta­on. La­bas pa ito sa ha­la­gang maaa­ri ni­tong kam­kamin mu­la sa pa­ni­ni­ngil ng aircraft par­king at lan­ding fee sa mga kumpanya ng eroplano, at ren­ta sa mga ne­go­syo at es­tab­li­si­men­tong umuu­pa ng pwes­to sa pa­li­pa­ran.

Dag­dag pa ri­to, ma­ka­kuku­ha rin ang ope­rey­tor ng mga in­sen­ti­bo sa ila­lim ng Build-Ope­ra­te-Transfer Law, ka­bi­lang ang ek­semp­syon sa pag­ba­ba­yad ng bu­wis sa loob ng apat hang­gang anim na taon.

Sa la­hat ng ga­ga­nan­sya­hin ni­to, ob­li­ga­do la­mang ang ope­rey­tor na mag­ba­yad ng P1 bil­yon/ta­on sa BCDA sa loob ng sam­pung taon bi­lang ba­yad sa gub­yer­no.

Sa­man­ta­la, per­wi­syo na­man ang du­lot ng pri­ba­ti­sa­syon sa mga emple­ya­do ng pa­li­pa­ran. Wa­la pa ring ka­se­gu­ru­han ang mga mang­ga­ga­wang re­gu­lar sa ma­gi­ging is­ta­tus ni­la pag­pa­sok ng ba­gong ope­rey­tor ka­hit pa sa na­ka­sa­ad sa kontra­ta na ma­ka­ta­tang­gap si­la ng “se­pa­ra­ti­on incen­tive packa­ge” at mu­ling i-eemple­yo. Ka­hit ang Na­tio­nal Conci­lia­ti­on and Me­dia­ti­on Board ay wa­lang imik nang ta­nu­ngin ng mga mang­ga­ga­wa kung si­la ba ay i-eemple­yo pa ng ba­gong ope­rey­tor ga­ya ng na­ka­sa­ad sa kontra­ta. Dag­dag pa ri­to, hin­di pa rin ina­ap­ru­ba­han ni Du­ter­te ang “se­pa­ra­ti­on incen­tive packa­ge” na da­pat nang ma­tang­gap ng apek­ta­dong mga mang­ga­ga­wa.