Nabutyag taliwala sa pan­dem­yang Covid-19 ang ka­wa­lay-ka­ta­kus sa Pi­li­pi­nas alang sa pa­nu­ki­du­ki ug pag­ma­nu­pak­tu­ra sa ma­hi­nung­da­nong mga tam­bal ug ba­ku­na. Sa pa­ma­ha­yag mis­mo sa De­partment of Science and Techno­logy niad­tong Agos­to, wa­lay pa­si­li­dad ang Pi­li­pi­nas alang sa pa­nu­ki­du­ki sa ba­ku­na ba­tok sa Covid-19. Sa wa­la pa ang pan­dem­ya, wa­la pay kum­pan­ya, lo­kal o lang­yaw, ang na­ka­ma­nu­pak­tu­ra sa un­sa­mang ba­ku­na su­lod sa na­sud. Sa ka­sam­ta­ngan, hang­tud sa pag­pakete la­mang sa mga ba­ku­na sa mga vial alang sa in­di­bid­wal nga ga­mit (“fill and fi­nish”) ang makaya sa mga lo­kal nga kum­pan­ya.

Sa­ma sa ubang ba­ta­kang sek­tor sa in­dustri­ya sa Pi­li­pi­nas, do­mi­na­do sa lang­yawng mga kum­pan­ya ang sek­tor sa par­ma­syu­ti­ka sa Pi­li­pi­nas. Sa usa ka ta­ho niad­tong 2014, 75% sa lo­kal nga mer­ka­do alang sa mga tam­bal ug ga­mit me­di­kal ang gu­nit sa Pfizer (US), GlaxoSmithKli­ne o GSK (UK), Boeh­ri­nger (Ger­many), Sa­nofi (France), Abbott (US), Novar­tis (Switzer­land), Johnson&Johnson (US), Roche (Switzer­land), Merck (US) ug Ba­yer (Ger­many).

Ga­was sa GSK, wa­la ki­niy mga lo­kal nga pro­duk­syon sa na­sud. Ang ubang lang­yawng kum­pan­ya, sa­ma sa Pfizer ug Wyeth, adu­nay kontra­ta sa pag­ma­nu­pak­tu­ra sa Interphil La­bo­ra­to­ri­es, usa ka sub­sid­yar­yo sa Manches­ter Hol­ding­s (US) ug ka­ba­hin sa Zuel­lig Gro­up of Com­pa­ni­es (Switzer­land). Gu­nit sa maong kum­pan­ya ang pagpro­se­so, pag­ta­tak ug pag­pakete (gi­na­ta­wag og toll ma­nufactu­ring) sa mga tam­bal ug di­li-tam­bal nga pro­duk­to sa pi­na­ka­da­kung 16 ka lang­yawng kum­pan­ya alang sa lo­kal nga mer­ka­do ug ubang na­sud sa Asia. Gi­nap­ro­se­so sa plan­ta nii­ni sa Can­lu­bang, La­gu­na ang 1/3 sa lo­kal nga sup­lay sa mga lang­yawng tam­bal.

Upat la­mang sa pi­na­ka­dag­kung kum­pan­ya sa par­ma­syu­ti­ka ang ma­ta­wag nga lo­kal o adu­nay lo­kal nga pro­duk­syo­n. Isa nii­ni mao ang lo­kal nga sub­sid­yar­yo sa usa ka kum­pan­yang US ug ang tu­lo pa nga gi­pa­nag-i­ya­han sa lo­kal nga bur­ge­sya­-kumpra­dor.

Su­bay sa mga da­tos niad­tong 2014, gi­ba­na­ba­na nga adu­nay 65 ka lo­kal nga kum­pan­yang par­ma­syu­ti­ka ang na­lam­bi­git sa toll ma­nufactu­ring. Ha­los ta­nang ma­ter­yal (95%) nii­ni gi­na­im­port sa pi­pi­la ka na­sud nga na­gap­rod­yus sa ba­ta­kang sang­kap ug ke­mi­kal. Ka­sa­ga­ran, ang maong mga kum­pan­ya mga med­yum ug gi­pa­nag-i­ya­han sa lo­kal nga mga pa­mil­ya. Mga pa­nang­li­tan nii­ni ang AM-Eu­rop­har­ma, AD Drugstel, Eu­ro-med, Lloyd La­bo­ra­to­ri­es, Hizon La­bo­ra­to­ri­es, Swiss Phar­ma, Ace Phar­maceu­ticals ug Alli­ed.

Niad­to usang 2014, du­ha la­mang sa mga lo­kal nga kum­pan­ya sa par­ma­syu­ti­ka, ang Uni­lab ug Pascual La­bo­ra­to­ri­es, ang nag­ma­nu­pak­tu­ra og kau­ga­li­ngong tam­bal. Na­ka­pun­ting ang Uni­lab sa pag­kum­bi­na ug pag­pakete sa mga tam­bal nga ka­dag­ha­nan mga ge­ne­ric (mga tam­bal nga du­gay na sa mer­ka­do o kad­tong di­li na lang­kob sa pa­tent o eksklu­si­bong pag­pa­nag-i­ya sa usa ka kum­pan­ya ang por­mu­la) ga­mit ang gi-im­port nga hi­law nga mga ma­ter­ya­les. Pa­nang­li­tan sa maong mga ma­ter­ya­les ang pa­race­ta­mol, ang ba­ta­kang sang­kap (gi­na­ta­wag nga active phar­maceu­tical ingre­di­ent o API) sa Bioflu, Tu­se­ran ug Ske­lan, nga nag-u­nang gi­na­sup­lay sa India ug Chi­na. Ang Pascual La­bo­ra­to­ri­es, sa pikas bahin, na­ga­ma­nu­pak­tu­ra sa mga bi­ta­mi­na ug tam­bal nga her­bal gi­kan sa kau­ga­li­ngong uma­han sa Nueva Ecija.

Bi­san pa­man, da­ku pa gi­ha­pon ang pro­duk­syon nii­ni nga na­ka­pun­ting sa pag­ma­nu­pak­tu­ra alang sa may ta­tak nga mga tam­bal, par­ti­ku­lar sa bag-ong mga an­ti­bio­tic ug ste­ro­ids. Adu­nay 6,000 ka ma­mu­muo ang na­gat­ra­ba­ho sa li­ma ka dag­kung pab­ri­ka sa Uni­lab, du­ha nii­ni ang na­ka­po­kus sa toll ma­nufactu­ring. Gi­pa­nag-i­ya­han ang kum­pan­ya sa lo­kal nga bur­ge­sya­-kumpra­dor nga pa­mil­yang Cam­pos. Li­mi­ta­do sa pi­pi­la ka na­sud ug kum­pan­ya ang pag­ma­nu­pak­tu­ra ug pagpro­se­so sa mga API nga gi­na­ga­mit sa lain-la­ing kla­se sa tam­bal. La­kip sa pi­na­ka­da­ku ang mga mul­ti­na­syu­nal nga kum­pan­ya sa US ug Eu­ro­pe, ug mga kum­pan­ya sa India ug Chi­na.

Ang ubang lo­kal nga kum­pan­ya sa par­ma­syu­ti­ka li­mi­ta­do sa pag­pa­ke­te, distri­bu­syon ug pag­ba­lig­ya. Pa­nang­li­tan nii­ni ang Nat­rap­harm, Med­ha­us Phar­ma, GX Inter­na­tio­nal, Pro­he­alth Phar­ma ug Cat­hay Drug.

Nakasentro sa Zuel­lig Phar­ma (ka­so­syo sa Interphil La­bo­ra­to­ri­es) ang distri­bu­syon sa ma­yor­ya (85%) sa mga tam­bal ug di­li-tam­bal nga pro­duk­to sa mga lang­yawng kum­pan­yang par­ma­syu­ti­kal. Na­ha­kop usab sa Mercury Drugsto­re sa pa­mil­yang Que ang 60% sa mga re­ta­il nii­ni, ka­su­nod ang mas gag­may nga bo­ti­ka sa­ma sa The Ge­ne­rics Drugsto­re sa mga Aya­la, mga Bo­ti­ka ng Ba­yan sa gub­yer­no ug mga os­pi­tal. Niad­tong 2014, adu­nay re­histra­dong 500 ka ne­go­syante sa tam­bal, 700 ang na­ga-im­port ug 5,000 ang distrib­yu­tor sa tam­bal sa Pi­li­pi­nas. Niad­tong wa­la pa ang pan­dem­ya, gi­ba­na­ba­na nga mo­da­ku ang ba­lig­ya sa mga kum­pan­ya sa par­ma­syu­ti­ka ngad­to sa $4.1 bil­yon (₱205 bil­yon) sa 2020, gi­kan sa $3.6 bil­yon (₱180 bil­yon) niad­tong 2016. Wa­la pa na­la­kip din­hi ang gi­ba­na­ba­na nga ba­lor alang sa pag­pa­ba­ku­na sa po­pu­la­syon sa Pi­li­pi­nas ba­tok sa Covid-19 nga ma­ma­hi­mong mo­ka­bat sa ₱110 bil­yon.