Bu­kam­bi­big ng reak­syu­nar­yong gub­yer­no na pa­bi­bi­li­sin ng mga farm-to-mar­ket road (FMR) o mga kal­sa­dang mu­la sa mga sa­ka­han tu­ngong pa­mi­li­han ang transpor­ta­syon ng ani ng ma­li­li­it na mag­sa­sa­ka at sa ga­yon ay ita­ta­as ang pre­syo ng ka­ni­lang mga pro­duk­to. Pe­ro wa­lang ki­na­la­man ang mga kal­sa­da sa pag­pep­re­syo ng ani na ma­da­las ay ar­bit­rar­yong iti­na­tak­da ng ma­la­la­king ko­mer­sya­nte.

Sa ka­so ng mga ko­mer­syal na pro­duk­to tu­lad ng bi­gas, ka­kaw, ka­pe, asu­kal at iba pa, iti­na­tak­da ang mga pre­syo ba­tay sa pag­ta­as-ba­ba ng mga pre­syo sa pan­da­ig­di­gang pa­mi­li­han. Sa aktwal, na­gi­ging be­hi­ku­lo pa ang mga kal­sa­dang ito pa­ra pa­du­la­sin ang pag­bi­li ng mga ko­mer­sya­nte ng ani sa mas ma­ba­bang pre­syo da­hil ma­da­li na sa ka­ni­la ang pagbya­he. Pi­na­da­li rin ng mga ito ang pag­pa­sok ng mga ma­nga­ngam­kam ng lu­pa ng ma­li­li­it na mag­sa­sa­ka.

Da­ti nang prog­ra­ma ng nag­da­ang mga re­hi­men ang ga­yong mga kal­sa­da. Noon pa man, ang pag­la­la­tag ng mga ito ay bat­bat sa bu­ruk­ra­ti­kong ka­ti­wa­li­an, nag­si­sil­bi la­mang sa mga ko­mer­syal na plan­ta­syon at mi­na, at sa mga la­yu­ning mi­li­tar ng kontra-in­sur­hen­syang ge­ra ng reak­syu­nar­yong es­ta­do.

Kal­sa­dang mag­du­dug­tong ng ge­ra sa ko­rap­syon

Isi­na­pub­li­ko ng Northern Min­da­nao Re­gio­nal Task Force to End Local Com­mu­nist Armed Conflict (RTF-ELCAC) na 142 pro­yek­tong kal­sa­da na may ha­la­gang ₱17.6 bil­yon ang isa­sa­ga­wa nga­yong taon. Ma­hi­git dob­le ito sa 68 na ini­ha­nay noong 2020. Sa mga ito, 20 kal­sa­da ay sa mga ba­ra­ngay na may mga na­ka­ta­yong kam­po ng mi­li­tar.

Ma­hi­git 68 sa 142 pro­yek­tong kal­sa­da pa­ra sa 2021 ay na­sa Bu­kid­non. Pi­na­ka­ma­ra­mi ang sa ba­yan ng Impa­su­g-ong kung saan na­ka­ba­se ang hedkwar­ters ng 8th IB. Hindi bababa sa 13 ba­ra­ngay na pag­la­la­ta­gan ay may mga kam­po, de­tatsment o ka­sa­lu­ku­yang inoo­ku­pa ng mga sun­da­lo ng AFP sa nga­lan ng Com­mu­nity Sup­port Prog­ram.

Ba­tay sa da­tos ng De­partment of Pub­lic Works and Highways (DPWH) noong 2020, ang pag­ga­wa ng isang ki­lo­met­rong kal­sa­da ay nag­ka­ka­ha­la­ga ng abe­reyds na ₱13 mil­yon. Pe­ro sa Bau­ngon, Bu­kid­non, ang pro­yek­tong 8-ki­lo­met­rong kal­sa­da na mag­du­dug­tong sa mga ba­ra­ngay ng Ma­bu­hay at Imba­tug ay nag­ka­ka­ha­la­ga ng ₱67.5 mil­yon ka­da ki­lo­met­ro—li­mang ulit na mas ma­ta­as sa abe­reyds. Ang pla­no na­mang 8-ki­lo­met­rong kal­sa­da sa Ba­ra­ngay Concepcion, Va­lencia City ay nag­ka­ka­ha­la­ga nang mahigit dob­le, o ₱30 mil­yon ka­da ki­lo­met­ro.

Ma­ra­mi sa mga pro­yek­tong ito ay ini­lis­ta nang ilang ulit, ka­tu­lad ng pla­nong kal­sa­da sa Ba­ra­ngay Ki­ba­la­bag, Ma­lay­ba­lay City na tat­long ulit na ini­lis­ta at ni­laa­nan ng bad­yet na ma­hi­git ₱300-₱360 mil­yon ba­wat isa. Da­la­wang ulit na­mang ini­lis­ta ang isang kal­sa­da sa Ki­so­lon sa Su­mi­lao na pi­non­do­han ng tig-₱600 mil­yon. Tat­long iba pang pro­yek­to sa pru­bin­sya ang ma­ka­ta­tang­gap din ng dob­leng pon­do sa ila­lim ng Ba­ra­ngay Deve­lop­ment Prog­ram.

Bu­kod sa mga ito, ilan sa mu­ling ini­ha­nay at pi­non­do­han ay mga kal­sa­dang iti­na­yo na noong 2020, o di ka­ya’y ma­ta­gal nang may mga kal­sa­da. May ilan ding may trip­leng alo­ka­syon sa bad­yet ng DPWH.

Sino ang makikinabang?

Sa mga ito pa la­mang, lim­pak-lim­pak na ang ma­ku­ku­lim­bat ng mga he­ne­ral ng RTF-ELCAC, mga upi­syal ng lo­kal na gub­yer­no at DPWH, na no­tor­yus bi­lang pi­na­kako­rap sa mga ahen­sya ng reak­syu­nar­yong es­ta­do. Ma­ki­ki­na­bang din sa pon­do ng ba­yan ang mga kum­pan­ya sa konstruk­syon na ma­la­la­pit sa pa­mil­yang Du­ter­te, tu­lad ng Ulticon Buil­ders Incor­po­ra­ted, na ku­mo­ko­po ng ma­la­la­king pro­yek­to sa Min­da­nao. Na­kaa­bang din ang mga kum­pan­ya sa se­men­to ng ma­la­la­king bur­ge­syang kumpra­dor na si­na Ra­mon Ang (First Strong­hold Ce­ment Industri­es, Inc.) at To­mas Alcan­ta­ra (Holcim Phi­lip­pi­nes) na na­ngu­ngu­nang mag­ka­ri­bal sa ne­go­syo sa se­men­to sa Min­da­nao.

Gin­ha­wa ang ha­tid ng mga kal­sa­da pa­ra sa mga plan­ta ng ener­hi­ya at ko­mer­syal na plan­ta­syon na na­mu­mu­tik­tik sa Bukidnon. Sa re­hi­yon ma­ta­tag­pu­an ang pi­na­ka­ma­ra­ming ko­mer­syal na plan­ta­syo­n, na su­ma­sak­law sa may 127,000 ek­tar­yang lu­pa­ing ag­ri­kul­tu­ral. Ang Do­le, Davco at Del Mon­te na su­ma­sak­law ng buu-bu­ong mga ko­mu­ni­dad at lu­pa­ing ni­nu­no sa pi­tong ba­yan sa pru­bin­sya, ay tar­get na mag­pa­la­wak pa ng aa­bot sa 80,000 ek­tar­ya ri­to at ka­ra­tig na Mi­sa­mis Ori­en­tal. Sa may 30 pro­yek­tong FMR sa mga ba­yan na ito, la­lu­pang ma­gi­ging maa­li­wa­las ang transpor­ta­syon ng mga pro­duk­to mu­la sa mga plan­ta­syo­n.