Na­ga­pin­tas nga na­ga­pin­tas ang sis­te­ma­ti­kong pag­pang-a­ta­ke sang pa­sis­ta nga reak­syu­nar­yong es­ta­do sa mga si­bil­yan sa gi­na­hi­mo si­ni nga ge­ra kontra sa pu­mu­lu­yo. Gi­na­pa­ki­ta si­ni lun­say ang pag­ka-ma­la­ut kag pag­ka-u­haw sa du­go ni Rod­ri­go Du­ter­te kag ang des­pe­ra­syon sang bi­log nga na­ga­ha­ring sa­hi nga pi­gu­son ang pu­mu­lu­yong Pi­li­pi­no kag pung­gan ang pag­su­long sang ila pung­sod­non kag de­mok­ra­ti­kong mga pag­hi­ma­kas. Lau­man nga la­bi pang ma­ga­sing­ki ang mga ata­ke nga ini ba­tuk sa mga si­bil­yan sa atu­bang sang des­pe­ra­syon sang re­hi­meng US-Du­ter­te nga may mai­pa­ki­ta nga “ka­da­lag-an” sa dek­la­ra­syon si­ni nga “dug­mu­kon” ang Ba­gong Huk­bong Ba­yan an­tes ma­ta­pos ang ter­mi­no si­ni sa Ma­yo 2022.

La­pas sa mga prin­sip­yo kag po­li­si­ya sang in­ter­na­syu­nal nga taw­ha­nong la­yi ang mga ak­syon sang mga ar­ma­do kag ma­pi­gu­son nga instru­men­to sang reak­syu­nar­yong es­ta­do nga na­ga­bu­tang sa pe­lig­ro kag di­rek­ta nga na­ga­tar­get sa mga si­bil­yan. Ang mga la­yi kag prin­sip­yo nga ini da­pat gi­na­pa­lun­tad o gi­na­ga­mit sa ka­tu­yu­an nga am­li­gan ang ka­bu­hi kag in­te­res sang mga si­bil­yan sa tu­nga sang mga ge­ra, pa­re­ho sang ge­ra si­bil su­bong sa Pi­li­pi­nas sa tu­nga sang na­ga­ha­ring es­ta­do kag sang ar­ma­do nga re­bo­lu­syo­nar­yong ka­hub­la­gan. Sa­kup man sang taw­ha­nong la­yi ang in­te­res sang mga kom­ba­tant nga na­da­kup o wa­la na sang ika­sa­rang o sa ka­him­ta­ngan nga mag­ba­to.

Ang pag­tar­get o pag­say­lo sa ar­ma­dong pag­pa­mi­gos sa mga si­bil­yan bru­tal nga estra­te­hi­ya sa kontra-in­sur­hen­sya sang Armed Forces of the Phi­lip­pi­nes (AFP) kag Phi­lip­pi­ne Na­tio­nal Po­lice (PNP), san­dig sa doktri­na nga gi­na­tud­lo sang mi­li­tar sang US. Ini gi­na­tib-ong sang Na­tio­nal Task Force (NTF)-Elcac, ang hun­ta nga si­bil­yan-mi­li­tar ni Du­ter­te nga amo ang tu­nay nga na­ga­pa­mu­no sa pung­sod. Na­ga­sa­li­mu­ang si­la sa pal­ya­do nga pa­sis­tang pag­pa­ti nga da­pat “hub­san ang tu­big” nga gi­na­la­ngu­yan sang mga ar­ma­do nga re­bo­lu­syo­nar­yong pwer­sa, agud ha­ta­gan-ra­son ang wa­la-pu­gong nga ar­ma­dong pag­pa­mi­gos sa mga ma­ngu­ngu­ma, ma­mu­mu­gon, mga pe­ti­bur­ges kag iban pang prog­re­si­bong sa­hi kag sek­tor. Bu­lag si­la sa ka­ma­tuo­ran nga wa­la na­ga­hu­bas ang bu­bon sang su­por­ta sang ma­sa pa­ra sa ila ha­nga­way sang ban­wa, kag sam­tang na­ga­pa­sing­ki ang te­ro­ris­tang bag­yo nga da­la sang pa­sis­mo sang AFP kag PNP, la­bi nga na­ga­ba­ha ang su­por­ta kag na­ga­ta­as ang taob sang pag­ba­to sang pu­mu­lu­yo.

Pi­na­ka­ma­pin­tas ang pag­pa­na­la­kay sang AFP kag PNP sa mga si­bil­yan sa kaum­han sa pag­su­long ni­la sang ge­ra kontra-ma­ngu­ngu­ma. Tu­yo sang mga pa­sis­tang ahen­te sang es­ta­do nga lu­tu­son sa kug­mat ang ma­sang ma­ngu­ngu­ma, pa­lud­hon si­la sa ga­hum sang mi­li­tar, bung­ka­gon ang ila mga or­ga­ni­sa­syo­n, kag pwer­sa­hon si­la nga isu­ren­der ang ila pag­hi­ma­kas pa­ra sa du­ta. Ang ge­ra nga kontra-ma­ngu­ngu­ma sang AFP kag PNP ge­ra pa­ra ha­ta­gan-da­lan ang ma­pan­dam­bong kag ma­pang­wa­sak nga mga da­ku nga kum­pan­ya sang mi­na, ang pag­tu­kod kag pag­pa­la­pad sang mga plan­ta­syon kag mga pro­yek­to nga eko­tu­ris­mo, ener­hi­ya kag imprastruk­tu­ra sang mga da­ku nga ne­go­sya­nte.

Wa­la-pi­li ang mga pag-a­ta­ke la­bi na sa mga in­ter­yor nga lu­gar nga ma­la­yo sa ma­ta sang mid­ya, ma­hi­nay ang ilig sang ko­mu­ni­ka­syon kag gi­na­kontrol ni­la ang im­por­ma­syo­n. Sa ma­da­mo nga lu­gar sa kaum­han, wa­la sang la­yi kun­di la­yi mi­li­tar. Wa­la gi­na­res­pe­to sang mi­li­tar kag pu­lis ang mga pro­se­so nga li­gal o sis­te­ma sang hus­ti­sya bi­san sang reak­syu­nar­yong Konsti­tu­syon 1987, la­bi na ang mga na­ka­sa­ad sa in­ter­na­syu­nal nga taw­ha­nong la­yi kag mga dek­la­ra­syon sa taw­ha­nong ki­na­ma­ta­rung.

Liw-as sa prin­sip­yo sang pag­pi­li o pag­tu­hay sa mga si­bil­yan kag sa mga ar­ma­dong kom­ba­tant, gi­na­pun­tir­ya sang AFP kag PNP ang mga si­bil­yan sa ila mga ope­ra­syong ar­ma­do kag say­war. Gi­na­ga­mit sang mi­li­tar kag pu­lis ang bru­tal kag ili­gal nga mga ar­mas ba­tuk sa mga si­bil­yan sa kaum­han sa ge­ra kontra sa mga ma­ngu­ngu­ma.

Gi­na­ga­mit si­ni ang red-tag­ging o ar­bit­rar­yo nga pag-a­ku­sar sa bug-os nga mga ko­mu­ni­dad pa­ra ha­ta­gan-ra­son ang pag­pang-i­pit kag pang­kug­mat sa mga si­bil­yan. Liw-as sa taw­ha­nong la­yi, gi­na­sa­kup kag gi­na­pai­da­lom ang mga ko­mu­ni­dad sa kontrol sang mi­li­tar sa ta­bon sang “com­mu­nity sup­port” kag “ba­ra­ngay deve­lop­ment.” La­pas sa taw­ha­non nga la­yi kag taw­ha­nong ki­na­ma­ta­rung, na­ga­pa­pa­na­og ang AFP kag PNP sang blo­ke­yo sa pag­ka­on kag ko­mer­syo. Ili­gal nga na­ga­tu­kod sang mga tsek­poynt kag gi­na­ku­da­lan ang mga ko­mu­ni­dad agud kontro­lon ang gu­wa-su­lod sang mga ta­wo kag re­ki­sa­hon ang ka­da na­gaa­gi. Sob­ra nga pa­bud­lay kag per­wi­syo ang da­la sang AFP kag PNP la­bi na sa pi­la ka se­ma­na o bu­lan nga pag­du­mi­li sa mga ma­ngu­ngu­ma nga mag­kad­to sa ila uma o mga kai­ngin.

Gi­na­sa­mad sang pre­sen­sya sang mga ar­ma­dong sul­da­do ang ka­taw­ha­yan sang ko­mu­ni­dad. La­bi na kon na­ga­pa­ngu­na sa pag­pa­hu­bog, pag­su­gal, pag­bu­lang kag pag­pa­lap­nag sang dro­ga kag por­nog­ra­pi­ya. Wa­la-tuo ang mga ka­so sang pa­ta­ra­sak nga pag­pa­lu­pok sang pu­sil sa tu­ngang gab-i agud kug­ma­ton ang mga ta­wo kag idek­la­rar ang ila pag­ha­ri-ha­ri­an sa ko­mu­ni­dad. Pag­pang­kug­mat man ang tu­yo sang pag­li­bot sa dis-o­ras sang gab-i kag pag­su­lod sa mga ba­lay kag in­te­ro­ga­syon sa mga si­bil­yan kag pag­tu­lod sa ila nga mag­ha­lin sa ila mga or­ga­ni­sa­syo­n.

Bi­san wa­la sang abu­ga­do o rep­re­sen­ta­syong li­gal, gi­nap­wer­sa ang mga si­bil­yan nga “mag-a­ko” sa aku­sa­syon sang mi­li­tar kag pu­lis. Pi­la ka li­bo na ang bik­ti­ma sang amo nga te­ro­ris­ta nga kam­pan­ya sang pag­kug­mat sa ma­sa nga “mag­su­ren­der”. Ma­da­mo man ang gin­tip­lang nga mag-entra sa mga ra­li o asembli­ya sang mi­li­tar sa ta­bon nga pag­pa­nag­tag sang ayu­da o re­lief. Gi­nap­wer­sa sang AFP kag PNP ang mga ta­wo nga mag-entra sa gi­na­tu­kod nga mga pe­ke nga or­ga­ni­sa­syon.

Ha­ya­gan nga pag­la­pas sa in­ter­na­syu­nal nga taw­ha­nong la­yi ang pa­ta­ra­sak nga pag­pa­mom­ba kag pang-istra­ping ha­lin sa ere kag pag­pa­ngan­yon sa mga ko­mu­ni­dad. Maat­hag nga gi­na­tar­get si­ni ang mga uma kag mga bar­yo sa tu­yo nga li­ku­pon sang ka­had­lok ang mga ta­wo kag pia­ngon si­la sa kul­ba. Na­tam-an man ang mga si­bil­yan sang ma­sa­mi pi­la ka oras nga pag­pa­lu­pad sang mga dro­ne sa ila mga ko­mu­ni­dad. Liw-as man sa taw­ha­non nga la­yi ang pagpwes­to sang mga kan­yon sa tu­nga o sa ki­lid sang mga bar­yo. Sa nag­li­gad nga mga tuig, pi­la ka pu­lo ka li­bo na nga ma­ngu­ngu­ma ang nap­wer­sa nga mag­bak­wit ba­ngud sa ka­had­lok sa atu­bang sang pa­ta­ra­sak nga pag­pa­mom­ba. Pi­la ka be­ses na nga pwer­sa­han man nga gi­na­pa­bak­wit ang mga ta­wo kag idek­la­rar nga “no man’s land” ang ila mga ko­mu­ni­dad nga sin-o man ang ma­bi­lin tar­get sang pag­pa­tay sang mi­li­tar.

Da­pat lu­bos kag ubos-ku­sog nga ba­tu­an ang pa­sis­tang pag­pang-a­ta­ke sa mga si­bil­yan. Ki­na­hang­lan isa­hon ang pu­mu­lu­yo pa­ra ising­git ang pag­pa­un­tat sa “to­tal war” sang AFP kag PNP. Da­pat pa­bas­ku­gon sang ma­sa sa kaum­han ang pag­pa­nga­pin sa ila mga ki­na­ma­ta­rung bi­lang mga si­bil­yan nga gi­na­pat-ud sa ida­lom sang Compre­hen­sive Agree­ment on Res­pect for Hu­man Rights and Inter­na­tio­nal Hu­ma­ni­ta­ri­an Law (CARH­RIHL) kag iban pang la­yi.

Wa­la sang ka­ta­ka nga ibu­yag­yag kag kun­de­na­hon ang ta­nan nga pag-a­ta­ke sang mga ar­ma­dong ti­na­wo sang reak­syu­nar­yong es­ta­do ba­tuk sa mga si­bil­yan. Sa su­bong, la­baw sa mas ma­da­mo nga ka­so ang wa­la na­re­port. Ga­mi­ton ang ta­nan nga pa­maa­gi nga ma­paa­bot sa pub­li­ko ang ka­da isa nga ka­so sang pag­la­pas. Pa­hu­la­gon ang ma­sa nga ibu­yag­yag sa mas­mid­ya kag social me­dia ang ta­nan nga ope­ra­syong mi­li­tar kag say­war sang AFP kag PNP nga na­ga­da­la sang ka­kug­mat, ka­la­ka­san kag per­wi­syo sa ma­sa. Hi­mu­on ang ta­nan nga pa­maa­gi nga ipaa­bot sa in­ter­na­syu­nal nga ko­mu­ni­dad ang mga pag-a­ta­ke sa mga si­bil­yan kag ti­pu­non ang pi­na­ka­ma­la­pad nga ku­bay sang pag­ba­to sa pag­pa­mom­ba ha­lin sa ere, pag­pa­ngan­yon kag iban pang por­ma sang te­ro­ris­mo sang es­ta­do.

La­bi na sa maa­bot nga mga bu­lan, da­pat pa­bas­ku­gon ang pag­ba­to sa pa­sis­tang pag­pa­mi­gos sang re­hi­meng US-Du­ter­te kag ipa­ki­ta sa bi­log nga ka­li­bu­tan nga in­di tub­tob san-o ma­pa­du­ko o ma­pa­lu­hod ang pu­mu­lu­yong Pi­li­pi­no.